آیه 56 سوره قصص

إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (56)

جلد 10 - صفحه 159

چون حق تعالى مقدم ساخت ذكر رسول و قرآن را و اينكه او سبحانه نازل فرمايد هدايت را براى خلق، بيان فرمايد كه نيست بر پيغمبر اهتداى خلق بلكه بر اوست اداء و تبليغ هدايت؛ پس مى‌فرمايد:

إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ‌: بدرستى كه تو اى پيغمبر هدايت ننمائى به ايمان هر كه را دوست دارى و او را مجبور نمائى به ايمان. مراد از اين هدايت لطف است كه عبارت باشد از آنچه موجب قرب به طاعت الهى و دورى از معصيت سبحانى است از قبيل اعطاء عقل و تمكين و قدرت و ازاحه علت و نصب دلايل و حجت از ارسال رسل و انزال كتب كه هيچكس قادر بر آن نيست مگر خداى عز و جل، بدين جهت سلب هدايت فرمود از پيغمبر و نسبت داد به ذات اقدس خود كه: وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ: و لكن خدا راه مى‌نمايد به ايمان و داخل مى‌سازد در اسلام به لطف و توفيق خود هر كه را خواهد از كسانى كه طالب هدايت و قبول نمايند ايمان را. وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ‌: و خدا داناتر است به هدايت شوندگان، يعنى آنانكه استعداد آن دارند و قبول كنند سعادت را كه به شرف اسلام و ايمان مشرف گردند. و اما كسانى كه به جهت فرط عناد و جحود و استكبار به سوء اختيار خود تفكر در آيات هاديه و حجج بينه نكنند و از قبول حق امتناع ورزند، در وادى كفر و ضلالت و خذلان باقى باشند و هدايت نيابند.

تبصره: بعضى اهل خلاف، آيه را در شأن حضرت ابو طالب، و سخنانى ناشايسته گفته‌اند، لكن تمام از درجه اعتبار ساقط و احاديث بسيار در شأن آن حضرت وارد شده از جمله:

1- شيخ طوسى (رحمه اللّه) به اسناد خود از مفضل بن عمر روايت نموده از حضرت صادق از پدران بزرگوار خود كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در رحبه‌ «1» (كوفه) نشسته و مردم مجتمع بودند، پس مردى برخاست و گفت: يا

«1» رحبه: فضاى خانه را گويند.

جلد 10 - صفحه 160

امير المؤمنين تو به اين مكان بلند هستى كه خدا به تو داده و پدر تو در آتش است.

فرمود: ساكت شو! خدا دهان تو را بشكند! قسم به آن كسى كه مبعوث ساخت حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله را به نبوت بر حق، اگر شفاعت كند پدر من هر گنهكار را كه در زمين است، هر آينه خداوند قبول فرمايد شفاعت او را در حق همه؛ چگونه پدرم را عذاب نمايد در آتش و حال آنكه پسر او قسيم نار است. پس فرمود:

به آن كسى كه مبعوث ساخت حضرت محمد را به حق، كه نور ابى طالب در روز قيامت خاموش كند انوار همه خلق را، مگر پنج نور را: نور حضرت محمد صلّى اللّه عليه و آله، نور من، نور فاطمه، نور حسن و حسين و اولاد حسين را از ائمه به جهت آنكه نور پدر من از نور ماست، آن نورى كه خلق فرموده خدا آن را، پيش از آنكه خلق فرمايد آدم را به دو هزار سال‌ «1».

2- علامه مجلسى (رحمه اللّه) در مرآت العقول- روايت نموده از ابان بن ابى محمود: مردى از شيعه نوشت به حضرت على بن موسى الرضا عليهما السّلام:

فدايت شوم بدرستى كه من شك دارم در اسلام ابى طالب. پس نوشت حضرت به او: «و من يشاقق الرّسول من بعد ما تبيّن له الهدى و يتّبع غير سبيل المؤمنين- الخ» بدرستى كه تو اگر اقرار نكنى به ايمان ابى طالب، بازگشت تو، به آتش مى‌باشد «2».

3- از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه فرمود: انّ مثل أبي طالب مثل اصحاب الكهف حين اسرّوا الايمان و اظهروا الشّرك فاتاهم اللّه اجرهم مرّتين: مثل ابى طالب مثل اصحاب كهف است، هنگامى كه پنهان داشتند ايمان را و ظاهر كردند شرك را، پس عطا فرمود خدا اجر ايشان را دو برابر «3»؛ و عاقل لبيب را البته به همين مقدار كافى خواهد بود.

«1» كتاب الامالى، ج 1، ص 312- 311 (چ نجف، 1384 هجرى) و بحار الانوار، ج 35، ص 69، باب 3 روايت 3 بنقل از احتجاج و امالى الطوسى.

«2» مرآت العقول، ج 5، ص 236 باب مولد النبى صلّى اللّه عليه و آله ذيل روايت 21. (چاپ دوم حيدرى 1395 هجرى)

«3» اصول كافى عربى ج 1، ص 448، روايت 28.

جلد 10 - صفحه 161

إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (56) وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدى‌ مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبى‌ إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (57) وَ كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَرْيَةٍ بَطِرَتْ مَعِيشَتَها فَتِلْكَ مَساكِنُهُمْ لَمْ تُسْكَنْ مِنْ بَعْدِهِمْ إِلاَّ قَلِيلاً وَ كُنَّا نَحْنُ الْوارِثِينَ (58) وَ ما كانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى‌ حَتَّى يَبْعَثَ فِي أُمِّها رَسُولاً يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِنا وَ ما كُنَّا مُهْلِكِي الْقُرى‌ إِلاَّ وَ أَهْلُها ظالِمُونَ (59) وَ ما أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَمَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ زِينَتُها وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَ أَبْقى‌ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (60)

ترجمه‌

همانا تو هدايت نميكنى كسى را كه دوست دارى و لكن خدا هدايت ميكند آنرا كه ميخواهد و او داناتر است به هدايت يافتگان‌

و گفتند اگر پيروى كنيم راه راست را با تو ربوده شويم از زمين خود آيا جايگاه قرار نداديم براى آنها حرم ايمنى را كه سوق داده ميشود بسوى آن محصولات همه چيز كه روزى آنها باشد از نزد ما و لكن بيشتر آنها نميدانند

و بسا هلاك كرديم از اهل بلدى كه بنشاط و خوشى گذراندند زندگانى خود را پس اينست مسكنهاشان كه سكونت كرده نشد بعد از آنها مگر اندكى و بوديم ما وارثان‌

و نيست پروردگار تو هلاك كننده آباديها تا آنكه بر انگيزد در مركزش پيغمبرى كه بخواند براى آنها آيتهاى ما را و نيستيم ما هلاك كننده آباديها مگر آنكه اهل آنها باشند ستمكاران‌

و آنچه داده شديد از چيزى پس بهره زندگانى دنيا است و پيرايه‌اش و آنچه نزد خدا است بهتر و پاينده‌تر است آيا پس تعقّل نميكنيد.

تفسير

خداوند متعال براى آنكه پيغمبر اكرم خود را بتعب و مشقّت نيندازد در ارشاد و هدايت خلق فرموده تو نمى‌توانى نور ايمانرا در قلب هر كس دوست داشته باشى و بخواهى هدايت او را وارد نمائى تا حقّا مؤمن و واقعا مهتدى گردد وظيفه تو فقط ابلاغ است ولى خداوند نور ايمان را در دل هر كس بخواهد مى‌اندازد و او بهتر ميداند كه مؤمن حقيقى و مهتدى واقعى كيست خواه ظاهرا قبول اسلام نموده باشد خواه ننموده باشد براى مصالحى كه در كتمان آن بوده و گفته‌اند در باره حضرت ابو طالب نازل شده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله باو ميفرمود اى عمو بگو لا اله الا اللّه نفع ميدهد تو را در روز قيامت و او عرض ميكرد اى برادرزاده من بصير ترم بنفس خود و چون وفات نمود برادرش عباس شهادت داد نزد پيغمبر صلى اللّه عليه و اله كه گويا شد بآن كلمه در وقت مرگ و بنابراين خداوند باين آيه اعلام فرموده بحبيب خود ايمان باطنى او را كه خاطر مباركش از اين جهت افسرده نباشد و بداند كه او مهتدى بهدايت الهى است و بايد وصاياى انبياء سلف را كه نزد او بوديعت گذارده شده به پيغمبر خاتم تسليم نمايد و از دنيا برود و مصلحت در آنستكه كتمان نمايد ايمان خود را تا بتواند بخوبى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم‌

جلد 4 صفحه 199

حمايت و نگهدارى كند در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه مثل ابو طالب عليه السّلام مثل اصحاب كهف است كه پنهان نمودند ايمان را و اظهار كردند شرك را پس خداوند اجر ايشانرا دو مرتبه عنايت فرمود چنانچه در آيات سابقه اشاره بآن شد كه يكى اجر ايمان و ديگر اجر تقيّه از كفّار است و اشعار حضرت ابو طالب در مدح پيغمبر صلى اللّه عليه و اله و تصديق آنحضرت و توحيد و نبوّت بقدرى است كه گفته‌اند اگر جمع شود ديوان بزرگى ميشود و تا آنحضرت زنده بود براى آنكه ظاهرا ايمان نياورده بود و با كفار مدارا ميكرد براى دفع شرّشان و مورد ملاحظه بود پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم در امان او بود و ميتوانست تا حدّى بوظيفه خود قيام نمايد ولى بعد از او مجبور بخروج از مكّه شد و هجرت بمدينه فرمود و اخبار در فضائل و مناقب آنحضرت بقدرى است كه اين كتاب گنجايش آنرا ندارد و بعضى از اشعار آنحضرت در كلام ائمه اطهار ذكر شده و شمّه‌اى از اين مقال در ذيل آيه انّ اللّه اصطفى در سوره آل عمران گذشت و چون پيغمبر صلى اللّه عليه و اله قريش را دعوت باسلام و هجرت مى‌فرمود ميگفتند اگر ما بموافقت تو متابعت نمائيم از دين حق از وطن تبعيد و از خانمان آواره خواهيم شد و خداوند در ردّ عذر آنها فرموده آيا ما حرم را جايگاه امن و امان براى آنها قرار نداديم كه حمل مى‌شود بسوى آن از اطراف و اكناف عالم از هر نوع متاعى براى ارتزاق آنها از قبل ما با آنكه مشركند پس اگر موحّد شوند اولويّت پيدا ميكنند بادامه نعمت بر آنها ولى بيشتر آنها نادانند و متوجّه باين جهات نيستند و قدر نعمت را نميدانند و شكر منعم را بجا نمى‌آورند و چه بسيار از اهل بلاد كه در ناز و نعمت و غرور و نخوت اعاشه نمودند و چون اصرار بر كفر و مخالفت انبيا داشتند بعذاب الهى گرفتار شدند و منازل آنها ويران شد كه اكنون در راه شام خرابه آنها را مشاهده مينمائيد كه كسى در آنجا نزول نمى‌نمايد مگر براى رفع خستگى و اقامت موقّتى يا از شدّت بيچارگى و بيجائى براى شومى كفر و معصيت و از نسل آنها كسى باقى نمانده كه ارث ببرد آن اراضى را از آنها لذا ما وارث آن بوديم و بناى خداوند بر اين نبوده و نيست كه اهل بلاديرا بعذاب خود هلاك فرمايد تا مبعوث فرمايد در اصل و مركز و معموره‌ترين آن بلاد پيغمبرى را كه تلاوت فرمايد

جلد 4 صفحه 200

بر آنها آيات الهى را براى اتمام حجّت و نبوده است خداوند ويران كننده بلاد مگر وقتى كه اهل آنها ستمكار باشند بر خود و خلق بكفر و معصيت و مخالفت انبياء و اوصياء ايشان و آنچه خداوند با بناء دنيا عنايت فرموده از موجبات بهره‌مند شدن در زندگانى موقت دنيا و تجمّلات ظاهرى آن چون در معرض زوال و فنا است و مشوب بآلام و اسقام، قابل مقايسه بانعم باقيه خالصه كامله آخرت نيست كه پاداش پر افتخار الهى و باقى ببقاء او است و هيچ عاقلى اين را مبادله بآن نمى‌نمايد و بعضى تجبى بتاء و يعقلون بياء قرائت نموده‌اند.

إِنَّك‌َ لا تَهدِي‌ مَن‌ أَحبَبت‌َ وَ لكِن‌َّ اللّه‌َ يَهدِي‌ مَن‌ يَشاءُ وَ هُوَ أَعلَم‌ُ بِالمُهتَدِين‌َ (56)

بدرستي‌ ‌که‌ تو نميتواني‌ هدايت‌ كني‌ ‌هر‌ ‌که‌ ‌را‌ بخواهي‌ و دوست‌ داري‌ و لكن‌ خداوند متعال‌ هدايت‌ ميفرمايد ‌هر‌ كس‌ ‌را‌ ‌که‌ مشيتش‌ تعلق‌ بگيرد و ‌او‌ داناتر

جلد 14 - صفحه 255

‌است‌ بكساني‌ ‌که‌ قبول‌ هدايت‌ ميكنند.

‌در‌ باب‌ هدايت‌ دو شرط لازم‌ ‌است‌ اول‌ هادي‌ بايد تام‌ الفاعليه‌ ‌باشد‌ ‌در‌ هدايت‌ كردن‌ دوم‌ مهتدي‌ بايد تام‌ القابليه‌ ‌باشد‌ ‌در‌ قبول‌ هدايت‌. خداوند متعال‌ اسباب‌ هدايت‌ بشر ‌را‌ بلكه‌ جن‌ و انس‌ ‌را‌ ‌از‌ ‌هر‌ جهت‌ تمام‌ فرمود چه‌ اسباب‌ تكويني‌ اعطاء عقل‌ ‌که‌ مميز ‌بين‌ حسن‌ و قبح‌ و خير و شر و نفع‌ و ضرر و سعادت‌ و شقاوت‌ ‌باشد‌ و چه‌ اسباب‌ تشريعي‌ ‌از‌ ارسال‌ رسل‌ و انزال‌ كتب‌ و جعل‌ احكام‌ و بيان‌ مواعظ و نصايح‌ و نصب‌ خلفاء و ائمه‌ و جعل‌ علماء و مبينين‌ احكام‌ و اعطاء توفيق‌ و ‌غير‌ اينها لكن‌ شرط دوم‌ ‌که‌ قابليت‌ محل‌ ‌باشد‌ غالبا مفقود ‌است‌ زيرا زمين‌ قلب‌ ‌که‌ سياه‌ ‌باشد‌ و قساوت‌ گرفته‌ ‌باشد‌ و عناد و عصبيت‌ و تسلط شيطان‌ و متابعت‌ هواي‌ نفس‌ و حب‌ دنيا و جاه‌ زمين‌ قلب‌ ‌را‌ ‌از‌ قابليت‌ مياندازد چشم‌ قلب‌ ‌که‌ كور ‌باشد‌ حق‌ و باطل‌ ‌را‌ تميز ندهد سحر ‌را‌ ‌با‌ معجزه‌ فرق‌ نگذارد گوش‌ قلب‌ كر ‌باشد‌ پنبه‌ غفلت‌ و خودخواهي‌ ‌او‌ ‌را‌ پر كرده‌ ‌باشد‌ زبان‌ قلب‌ ‌که‌ لال‌ ‌باشد‌ اقرار بحق‌ نكند قابل‌ هدايت‌ نيست‌.

]

(آیه 56)- هدایت تنها به دست خداست! این آیه پرده از روی این حقیقت بر می‌دارد که: «تو نمی‌توانی کسی را که دوست داری هدایت کنی، ولی خداوند هر کس را بخواهد هدایت می‌کند، و او از هدایت یافتگان آگاهتر است» (إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ).

منظور از هدایت در اینجا «ارائه طریق» نیست، چرا که ارائه طریق کار اصلی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است و بدون استثناء راه را به همه نشان می‌دهد، بلکه منظور از هدایت در اینجا «ایصال به مطلوب» و رسانیدن به سر منزل مقصود است.

به هر حال این آیه یک نوع دلداری برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که به این واقعیت توجه کند نه اصرار بر شرک از ناحیه گروهی از بت پرستان مکّه بی‌دلیل است، و نه ایمان مخلصانه مردم حبشه یا نجران و امثال سلمانها و بحیراها. و هرگز از عدم ایمان گروه اول نگرانی به خود راه ندهد.